Soliq auditi

«Soliq tekshiruvlarini tashkil etish va o’tkazish tartibi to’g’risida»gi Nizomga ko’ra, O’zbekiston Respublikasida soliq tekshiruvlari uch turga bo’linadi:

• Kameral soliq tekshiruvi
• Sayyor soliq tekshiruvi
• Soliq auditi

Har bir tekshiruv turining o’ziga xos xususiyatlari va o’tkazish tartibi bor.

Soliq auditi — bu tekshiruv bo’lib, soliq xizmati kompaniyaning soliqlarni to’g’ri hisoblab to’laganligini tasdiqlash uchun o’tkazadi. Audit davomida moliyaviy va soliq hisobotlari o’rganilib, ular qonunchilik talablariga mos keladimi va soliqqa oid majburiyatlar hisobotlarda to’g’ri aks ettirilganmi-yo’qmi, tekshiriladi.

Soliq auditi qachon o’tkaziladi?

Soliq auditi quyidagi holatlarda tayinlanadi:

• Kompaniyaning soliq xavfi darajasi yuqori bo’lsa.
• Kameral soliq tekshiruvi natijalariga ko’ra kompaniya topilgan tafovutlar bo’yicha tuzatilgan hisobot yoki tushuntirishlarni taqdim etmagan bo’lsa, yoki taqdim etilgan tushuntirishlar yetarli bo’lmasa.
• Kompaniya ixtiyoriy tugatish jarayonidan o’tayotgan bo’lsa (soliq maslahatchilaridan xulosa mavjud bo’lmasa).
• Jinoyat ishlari doirasida kompaniyaning moliyaviy-xo’jalik faoliyati tekshirilayotgan bo’lsa.
• O’z faoliyatini to’xtatgan yakka tartibdagi tadbirkorlarda (belgilangan stavka yoki deklaratsiya asosida soliq to’laganlar bundan mustasno).

Soliq auditining o’tkazilish muddati va qoidalari

Soliq auditi qanday va qachon o’tkaziladi? Odatda, soliq xizmati kompaniyani soliq auditi haqida oldindan ogohlantiradi va tekshiruv boshlanishidan 30 kun oldin xabarnoma yuboradi. Biroq, agar soliqlardan qochish gumoni mavjud bo’lsa, audit ogohlantirishsiz boshlanishi mumkin.

Audit o’tkazish haqidagi buyrug’da quyidagilar ko’rsatiladi:

• Audit o’tkazilishining sabablari.
• Kompaniya nomi va uning identifikatsion raqami.
• Tekshiruvchilar ismlari va lavozimlari.
• Auditing maqsadi (qaysi soliqlar tekshiriladi).
• Tekshiruv muddati va davri.
• Elektron tekshiruvlar tizimida ro’yxatga olish raqami.

Audit o’tkazilish muddati

Odatda audit 30 ish kunini tashkil etadi. Muddati 2 oydan 6 oygacha uzaytirilishi mumkin, agar:

• Katta hajmdagi hujjatlarni tekshirish zarur bo’lsa.
• Hujjatlar zarar ko’rgan va ularni tiklash kerak bo’lsa.
• Ekspertlar yoki mutaxassislarni jalb qilish zarur bo’lsa.
• Favqulodda vaziyatlar sodir bo’lsa (tabiiy ofatlar va h.k.).

Diqqat: audit davomida tekshirilayotgan davr bo’yicha soliq hisobotlariga o’zgartirish kiritish mumkin emas.

Audit qachon yakunlanadi

Audit tekshiruv akti imzolangan kunda yakunlangan hisoblanadi. Tekshiruv natijalari audit tugaganidan keyin 3 ish kuni ichida Yagona elektron tekshiruvlar tizimiga kiritiladi.

Soliq xizmati xuddi shu soliqlar va davr bo’yicha bir marta o’tkazilgan tekshiruv uchun takroriy audit o’tkaza olmaydi. Auditning umumiy muddati 6 oydan oshmasligi kerak.

Kompaniyalarni tugatish va tadbirkorlik faoliyatini tugatishda soliq auditi

Soliq auditi ixtiyoriy ravishda yopilayotgan kompaniyalar, shuningdek faoliyatini tugatgan yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun o’tkaziladi. Agar gap O’zbekistonda doimiy vakolatxona orqali faoliyat yurituvchi norezidentlar haqida ketsa, audit ular soliq xizmatida ro’yxatdan o’tgan shartnoma muddati tugaganidan keyin o’tkaziladi.

Audit talab etilmaydigan holatlar

Audit, agar kompaniya ro’yxatdan o’tgan vaqtdan beri hech qanday moliyaviy-xo’jalik faoliyati olib bormagan va soliq qarzlari mavjud bo’lmasa, o’tkazilmaydi.

Tekshiriladigan davr

Kompaniya tugatilayotganda soliq xizmati uning yopilishidan oldingi oxirgi uch yil faoliyatini tekshirishi mumkin.

Hududlar va binolarni ko’zdan kechirish

Soliq auditini to’g’ridan-to’g’ri amalga oshirayotgan soliq organlari mansabdor shaxslari tadbirkorlik faoliyati uchun foydalanilayotgan hududlar yoki binolarni, shuningdek soliq ob’ektlarini ko’zdan kechirishi va ularning hujjatlarda aks ettirilgan ma’lumotlarga muvofiqligini aniqlashi mumkin.

Buxgalteriya hujjatlari yoki soliq hisobotlari yo’qolgan yoki yo’q qilingan bo’lsa, nima qilish kerak?

Agar soliq to’lovchi soliqlarni hisoblash uchun zarur bo’lgan muhim buxgalteriya hujjatlarini yo’qotsa yoki yo’q qilsa, soliq xizmati soliq summasini mustaqil ravishda belgilashi mumkin. Shuningdek, soliq to’lovchi zarur hujjatlarni taqdim etmagan hollarda ham shu yo’l tutiladi. Bunday hollarda hisob-kitoblar maxsus deflyator koeffitsiyenti yordamida oldingi ma’lumotlarga asoslanadi.

Soliq hujjatlari yo’qligida resurs soliqlari qanday hisoblanadi?

• Mulk solig’i: Soliq miqdori mulk qiymati, amortizatsiya normasi va amaldagi stavkalar asosida belgilanadi.
• Yer solig’i: Yer uchastkasining maydoni va belgilangan stavkalar asosida hisoblanadi.
• Suv resurslaridan foydalanish uchun soliq: Foydalanilgan suv hajmi va amaldagi stavkalar asosida aniqlanadi.

Agar kompaniya bir yildan kam faoliyat ko’rsatsa

Agar kompaniya ro’yxatdan o’tganiga bir yil bo’lmagan bo’lsa, soliq xizmati soliqlarni mavjud ma’lumotlarga asoslangan holda hisoblaydi. Bu ma’lumotlar quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin:

• Boshqa tashkilotlar va davlat idoralaridan olingan ma’lumotlar.
• Muntazam ravishda hisobot topshiradigan, shunga o’xshash faoliyat turi bilan shug’ullanuvchi kompaniyalar haqidagi ma’lumotlar.

Soliq daromad solig’i va aylanmadan tushadigan soliq bo’yicha soliq bazasini qanday aniqlaydi

Agar hujjatlar mavjud bo’lmasa, soliq xizmati quyidagi ma’lumotlarga tayanadi:

• Olingan ma’lumotlar: Soliq xizmati boshqa davlat organlari tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlarni qo’llab, soliqqa tortish ob’ekti va hisoblash uchun bazani belgilaydi.
• Shu kabi kompaniyalarni tahlil qilish: Ma’lumotlar yetarli bo’lmaganda, soliq hisob-kitoblari muntazam ravishda hisobot beruvchi, xuddi shunday faoliyat bilan shug’ullanuvchi kompaniyalar ma’lumotlariga asoslanadi.
• Faqat naqdsiz to’lovlar orqali ishlayotgan kompaniyalar uchun: Soliq xizmati bankdagi hisob raqamlari bo’yicha mablag’lar harakati ma’lumotlarini foydalanib, daromad va soliqlar miqdorini aniqlaydi.
• Naqd hisob-kitob (chakana savdo, ommaviy ovqatlanish): Bunday kompaniyalar uchun daromadlar bankdagi hisob raqamlariga tushgan naqd mablag’lar asosida aniqlanadi.

Shu kabi kompaniyalar bilan taqqoslash uchun ko’rsatkichlar:

• Faoliyat turi.
• Foydali qazilmalarning qazib olinishi hajmi.
• Ishlab chiqarilgan mahsulotlar, ko’rsatilgan xizmatlar yoki bajarilgan ishlar hajmi, tovar aylanmasi.
• Mijozlar, o’quvchilar yoki bitim ishtirokchilari soni.
• Xodimlar soni va ularning o’rtacha oylik ish haqi fondi.
• Ishlab chiqarish uchun xom ashyo va resurslar iste’moli.
• Rentabellik ko’rsatkichlari (sof foydaning daromad va xarajatlarga nisbati).
• Kompaniyaning joylashuvi.

Ish haqi fondini qanday hisoblashadi

Agar xodimlarning ish haqiga oid hujjatlar yo’q bo’lsa, soliq xizmati ish haqi fondini o’rtacha ish haqi va shu kabi kompaniyalardagi xodimlar soniga asoslanib belgilaydi. Bu hisob-kitob biznesning real moliyaviy holatidan qat’iy nazar amalga oshiriladi.

Soliq auditida hujjatlarni talab qilish

Soliq auditi davomida inspektor kompaniyadan zarur hujjatlarni talab qilish huquqiga ega. Tekshirilayotgan kompaniya hujjatlarni so’rov olingan kundan boshlab besh ish kuni ichida taqdim etishi kerak. Agar hujjatlar o’z vaqtida taqdim etilmasa, inspektorni bu haqida yozma xabardor qilish lozim.

Hujjatlarni taqdim etmaslik mumkin bo’lgan holatlar

Agar hujjatlar ilgari o’tkazilgan tekshiruvlar (kameral, sayyor) yoki monitoring davomida tasdiqlangan nusxalarda taqdim etilgan bo’lsa, soliq xizmati ularni takroran talab qila olmaydi. Biroq, agar hujjatlar aslida kompaniyaga qaytarilgan yoki fors-major tufayli yo’qolgan bo’lsa, soliq xizmati ularni qayta talab qilishi mumkin.

So’ralgan hujjatlarni topshirishdan bosh tortish inspektor tomonidan maxsus protokolga qayd etiladi.

Boshqalardan hujjatlarni talab qilish

Inspektor tekshirilayotgan kompaniya faoliyati bilan bog’liq hujjatlarni uning kontragentlaridan yoki zarur ma’lumotlarga ega boshqa shaxslardan ham talab qilishi mumkin.

Soliq auditida hujjatlar va buyumlarni olib qo’yish

Soliq xizmati quyidagi holatlarda hujjatlar, buyumlar yoki elektron ma’lumot tashuvchilarni olib qo’yishi mumkin:

• Agar kompaniya soliq auditi davomida kerakli hujjatlarni o’z vaqtida taqdim etmagan bo’lsa.
• Agar soliq xizmati hujjatlarning nusxalari yetarli emas deb hisoblasa va asl nusxalar yo’q qilinishi, yashirilishi, o’zgartirilishi yoki almashtirilishi mumkinligi xavfi mavjud bo’lsa.

Diqqat: Hujjatlar tunda (23:00 dan 06:00 gacha) olib qo’yilmaydi.

Soliq auditida inventarizatsiyani o’tkazish tartibi

Soliq auditi davomida inspektorlar kompaniya mulkini inventarizatsiyadan o’tkazishi mumkin, bu orqali faktik ma’lumotlar buxgalteriya hisobi bilan mos keladimi, tekshiriladi. Bu barcha aktivlar va majburiyatlarning to’g’ri hisobga olinganligini tasdiqlashga yordam beradi.

Inventarizatsiya qilinadigan mulklar:

• Kompaniya mulki, qayerda bo’lishidan qat’i nazar, va har qanday moliyaviy majburiyatlar.
• Ishlab chiqarish zaxiralari va kompaniyaga tegishli bo’lmagan, ammo uning hisobida qayd etilgan boshqa aktivlar (masalan, saqlashda, ijarada yoki qayta ishlashda bo’lgan aktivlar).
• Har qanday sabablarga ko’ra hisobga olinmagan mulklar.

Inventarizatsiya qanday o’tkaziladi

• Faktik qoldiqlar kassirlar, ombor mudirlari, savdo nuqtalari menejerlari kabi moddiy javobgar xodimlar ishtirokida tekshiriladi.
• Mulk sanash, tortish va o’lchash yo’li bilan tekshiriladi.
• Kompaniyada saqlanayotgan, ammo boshqa shaxslarga tegishli qiymatlar uchun alohida ro’yxat tuziladi.

Diqqat: Qayta tiklashga yaroqsiz va foydalanishga yaroqsiz asosiy vositalar inventarizatsiya ro’yxatiga kiritilmaydi. Bunday ob’ektlar uchun ularning yaroqsizligi sabablari ko’rsatilgan alohida ro’yxat tuziladi (eskirish, zarar ko’rganlik va boshqalar) va ular belgilangan tartibda hisobdan chiqariladi.

Soliq auditining natijalarini rasmiylashtirish

Soliq auditi natijalari bo’yicha inspektor uch nusxada akt tuzadi. Agar soliq qonunchiligi buzilganligi aniqlansa, aktga tegishli hujjatlar ilova qilinadi. Agar buzilishlar aniqlanmasa, aktda ularning yo’qligi qayd etiladi.

Aktni imzolash va topshirish

• Barcha nusxalar tekshiruvni o’tkazgan inspektorlar tomonidan imzolanadi.
• Audit tugagandan keyin uch ish kuni ichida aktning bir nusxasi soliq to’lovchiga topshiriladi.
• Soliq to’lovchining aktga qo’ygan imzosi audit natijalari bilan kelishuvini anglatmaydi.

Natijalarga rozi bo’lmaganda nima qilish kerak

Agar soliq to’lovchi aktda keltirilgan xulosalar va faktlar bilan rozi bo’lmasa, u soliq organiga yozma e’tiroz bildirish huquqiga ega. Buni aktni olgan kundan boshlab o’n kun ichida amalga oshirish mumkin va e’tiroz butun hujjatga yoki uning ayrim bandlariga qarshi bildirilishi mumkin.

Soliqlarni soxtalashtirilgan bitimlar orqali kamaytirayotgan yoki huquqdan suiiste’mol qilayotgan soliq to’lovchilarni tekshirish

Agar soliq xizmati kompaniya soliqni pasaytirish uchun shubhali sxemalardan foydalanayotganini aniqlasa, bunday harakatlar huquqdan suiiste’mol qilish deb hisoblanadi. Soliq auditi davomida soliq to’lovchi soliq to’lovlarini NDSni soxtalashtirish yo’li bilan kamaytirayotgani aniqlansa, soliq bazasi tovar yoki xizmatlarning bozor qiymatiga asoslanib qayta hisoblanadi.

Bozor qiymati nima hisoblanadi

Bozor qiymati — bu tovar yoki xizmatni bozorda sotish mumkin bo’lgan adolatli va ehtimoliy narxdir. U vakolatli organlar va baholash kompaniyalari tomonidan yoki turli manbalar orqali aniqlanishi mumkin.

NDSni to’g’ri hisoblash qanday tekshiriladi

Soliq xizmati tovarlar va xizmatlarning qiymatini tekshirish uchun quyidagi manbalardan foydalanishi mumkin:

• Tannarx va narxlar ro’yxatlari.
• Axborot agentliklarining narxlar haqidagi ma’lumotlari.
• OAV va birja ma’lumotlari.
• Bojxona va investitsiya organlaridan import tovarlari bo’yicha narxlar byulletenlari.
• Statistika ma’lumotlari va rasmiy narx belgilash normativlari.
• Sayyor tekshiruvlar davomida o’tkazilgan xronometrajli tekshiruvlar natijalari.

Buzilishlar aniqlanganda nima sodir bo’ladi

Barcha soliq auditi materiallari soliq xizmati tomonidan tahlil qilinadi va umumlashtiriladi. Agar huquqdan suiiste’mol qilish yoki bitimlarni soxtalashtirish (masalan, NDSni soxtalashtirish) holatlari aniqlansa, bu ma’lumotlar soliqlar bo’yicha xavflarni boshqarish tizimiga kiritilib, kelgusida bunday buzilishlarning oldini olish uchun qo’llaniladi.